Unudulan Dillər: Hər İl Neçə Dil Yoxa Çıxır?

Bəlkə çox adamın xəbəri yoxdur, amma dünyada danışılan minlərlə dil var və hər il onların bir neçəsi tamam yox olur. Bu o deməkdir ki, bəzi dillər susur, bir daha heç vaxt danışılmır. Hətta elə dillər var ki, son danışan insan vəfat

edəndə, dil də onunla birlikdə gedir.

Məsələn, YUNESKO deyir ki, dünyada təxminən 7.000 dil var. Onların da yarıya qədəri — yəni 2.500-dən çoxu — təhlükə altındadır. Və daha da təəssüf ki, hər iki həftədə bir dil yerdən silinir. Yəni ildə təxminən 25 dil birdəfəlik yoxa çıxır.

YUNESKO-nun “Atlas of the World’s Languages in Danger” xəritəsi

YUNESKO-nun hazırladığı interaktiv xəritə — “Atlas of the World’s Languages in Danger” — dil yoxa çıxma təhlükəsini 5 səviyyəyə bölür:

1. Vulnerable (Zəifləmiş)

2. Definitely endangered (Aydın şəkildə təhlükədə)

3. Severely endangered (Ciddi təhlükədə)

4. Critically endangered (Kritik dərəcədə təhlükədə)

5. Extinct (Tamamilə yox olmuş)

Hazırda bu atlasa görə, təhlükə altında olan dillərin ən çox yayıldığı regionlar — Avstraliya, Sibir, Cənubi Amerika və Afrika əraziləridir.

Dillər niyə yox olur?

Bunun səbəbləri çoxdur. Ən birincisi, insanlar öz ana dillərini unudurlar. Məsələn, kənd yerlərində yaşayan adamlar şəhərə köçəndə və ya xaricə gedəndə artıq öz dilində yox, daha çox işlənən dillərdə danışmağa başlayır. Uşaqlarına da ana dilini yox, “faydalı” dilləri — məsələn, ingilis, rus və ya türk dilini öyrədirlər.

Bəzi ölkələrdə isə sadəcə bir və ya iki rəsmi dil var. Qalan dilləri heç məktəbdə də öyrətmirlər. Televizor, internet, radio da yalnız bu dillərdə olur. Beləliklə, o dilləri danışanlar getdikcə azalır.

Yoxa çıxan dillər hansılardır?

Dünya üzrə bir neçə maraqlı misal var. Məsələn:

1. Ubyx dili — bu dil Qafqazda danışılırdı. 1992-ci ildə son danışanı öləndən sonra tamam yox olub.

2. Eyak dili — Alyaskada işlənirdi, 2008-ci ildən bəri artıq danışanı qalmayıb.

3. Mankiyalı dili — Avstraliyada danışılırdı, indi arxivlərdə qalıb, real həyatda istifadə edilmir.

   
   

Hansı dillər hələ də təhlükədədir?

Yaponiyada Ainu dili demək olar ki, yox olmaq üzrədir. Boliviyada danışılan Kallawaya dili yalnız bir neçə nəfər tərəfindən bilinir. Baltik ölkələrində olan Liv dili isə artıq demək olar ki, gündəlik danışıqdan silinib.

Dil yox olursa, nə baş verir?

Bir dil yoxa çıxdıqda təkcə sözlər itmir. Həmin dilin içində min illərlə yığılan biliklər, nağıllar, təbiətə dair məlumatlar, adət-ənənələr də yox olur. Məsələn, bəzi yerli dillərdə elə bitkilərin və heyvanların adları var ki, başqa heç bir dildə belə bir söz yoxdur. Bu sözlər yoxa çıxanda, o bilik də gedir.

Dilləri qorumaq mümkündürmü?

Əlbəttə, mümkündür. Bəzi ölkələr çalışır ki, azsaylı dilləri qoruyub saxlasın. Uşaqlar üçün ana dilində dərslər təşkil edirlər, yerli radiolar yaradırlar, lüğətlər və kitablar yazırlar. Hətta texnologiya şirkətləri də nadir dillər üçün tətbiqlər hazırlamağa başlayıb.

Amma ən əsas iş ailələrə düşür. Valideynlər uşaqlarına öz dillərini öyrətməlidirlər ki, bu dillər yaşasın.

Dillər bizim kimliyimizdir. Bir dil susanda, bir mədəniyyət də susur. Ona görə də dilimizə, danışdığımız sözlərə və o sözlərin tarixçəsinə sahib çıxmaq vacibdir.